De Vlaamse fotograaf Stephan Vanfleteren reisde anderhalf jaar lang de wereld rond om de internationale surfgemeenschap te portretteren. Niet in het water, niet op een plank, maar gewoon als mens op het droge zand. Het resultaat? Meer dan 2000 zwartwit portretten die zowel de fotografie- als de surfwereld eer aan doen. We spraken Vanfleteren in de Kunsthal over zijn Surf Tribe, waar een selectie van zijn foto’s te zien is tot 13 januari 2019.
Jong, oud, legende of traditiesurfer, Vanfleteren fotografeerde ze allemaal en overal. Op de een of andere manier wist hij de surfers telkens over te halen om hun kostbare tijd voor zijn Hasselblad door te brengen in plaats van in het water. De portretten die Vanfleteren vervolgens van hen maakte zijn ontroerend, doordringend en persoonlijk. Maar tegelijkertijd lijken al die verschillende mensen ook weer tot een gemeenschappelijke groep te horen. Het is de manier waarop ze staan, de manier waarop ze kijken. Hun houding is zelfverzekerd maar nuchter, hun blik vastberaden maar oneindig. Ze balanceren allemaal op diezelfde grens tussen angst en adrenaline.
Rust en balans
Het is opvallend hoe ontspannen de geportretteerde surfers erbij staan. Alsof ze de weerspiegeling van de zee in Vanfleterens lens zien, alsof ze geaccepteerd hebben dat hun lot in handen van moeder natuur ligt. Ze zijn zich bewust van hun plaats in de natuur en dat zie je: iets waar Vanfleteren zich over verwonderde: “Ik heb tijdens het fotograferen nog nooit zo weinig aanwijzingen hoeven geven als bij surfers. Vanaf het moment dat ze gingen staan, klopte het. Door de rust en balans die zij uitstraalden, had ik soms het gevoel dat zij de regie hadden over de foto in plaats van ik.”
‘Ze gingen staan voor mijn camera en het klopte meteen’
Verlangen
Als kind surfte Vanfleteren zelf over de golven van België en Biarritz. Daar leerde hij het wachten op een gewillige golf waarderen, maar ook de grote namen en kampioenschappen uit de surfwereld kennen. Tijdens zijn reis voor Surf Tribe kwam hij hierdoor via via in contact met Kelly Slater: dé surflegende, surfkampioen en Grootste Surfer Aller Tijden. “Ik had de kans gekregen om Kelly in Hawaii te fotograferen,” vertelt Vanfleteren. “Met zijn foto kon ik andere surfers laten zien wat mijn bedoeling was. Dat hielp om andere surfers over te halen, maar werkte ook niet bij iedereen. Sommige surfers gingen nog steeds liever surfen. Hun verlangen om de confrontatie aan te gaan met de zee was groter dan met Kelly Slater in een boek te staan. Geweldig vond ik dat.”
Charisma
Soms hing Vanfleteren dagen op het strand voordat hij iemand zag om te fotograferen. Hij keek urenlang hoe surfers met hun plank door die grenzeloze verte gleden en liet zijn intuïtie bepalen wie hij aansprak. Vanfleteren: “Behalve de grote namen ben ik niet bewust op zoek gegaan naar personen. Ik liet me leiden door mijn gevoel. Werd ik geraakt door iemands charisma, dan sprak ik die persoon aan. Het ging mij om de persoon en minder om de surfer. Daarom zie je in mijn foto’s ook geen competitie- of sportelement van de surfwereld terug. Die kant is al zo vaak gefotografeerd. Ik vind het interessanter om eenvoud te fotograferen. Het is namelijk moeilijker om een mooi verhaal op een naturelle manier te vertellen. Daarom besloot ik de surfer uit het water te halen en als mens voor mijn lens te zetten. Goddank waren er af en toe slechte surfcondities. Hierdoor kon ik de surfers rustig fotograferen zonder me schuldig te voelen tegenover de zee.”
‘Het is moeilijker om een mooi verhaal op een naturelle manier te vertellen’
Vloeibare community
Hoe meer surfers Vanfleteren fotografeert, hoe meer hij hen begint te zien als krijgers die keer op keer de strijd aangaan met de zee. Dat idee wordt versterkt als hij de jonge surfers op Sao Tomé en Principe fotografeert. “Die jongens surften op stukken hout, gekapt uit het oerwoud of gesloopt uit kapotte vissersbootjes. Toen ze naast elkaar voor mijn lens gingen staan, met hun houten surfplank onder de arm of staand in het zand, moest ik ineens denken aan een Afrikaanse stam. Aan een tribe die gewapend met speren en schilden de natuur trotseert. Verrek, dacht ik, eigenlijk lijken surfers daar wel heel erg op. Ook zij gaan de strijd aan met de natuur, gewapend met een plank. Surfers behoren allemaal tot dezelfde stam: een vloeibare community waar niet de mens het laatste woord heeft maar de natuur het enige opperhoofd is. Oftewel, de Surf Tribe.”
Bubbel
Bij het maken van Surf Tribe ging Vanfleteren zelfstandig te werk. Net als altijd, vroeg hij ook nu alleen zijn vrouw en zijn assistent Servaas van Belle om hun mening (“Dat blijft een raar woord, ‘assistent’, want hij is veel meer mijn kameraad, mijn vriend. Maar ja, allée, hij is ook mijn assistent). Een bewuste keuze: “Vanaf het moment dat ik een project start, leef ik in een bubbel. Ik heb een duidelijk beeld van het resultaat in mijn hoofd en dat probeer ik te bewaken. Als ik te veel mensen toelaat in mijn denkwereld, dan wordt dat beeld verstoord en raak ik in de war. Daarom vraag ik liever niemand anders dan Servaas en mijn vrouw om feedback. Dat zijn personen die mij heel goed kennen, die kritisch durven zijn en voor wiens oordeel ik respect heb. Ik ben het zeker niet altijd met ze eens, maar een kritisch oog heb ook ik nodig.”
‘Als ik te veel mensen toelaat, raak ik in de war’
Blinde schilder
Het vergt zelfvertrouwen om zo individueel te werk te gaan en je werk door zo weinig mensen vooraf te laten beoordelen. Vanfleteren legt uit dat hij dat geloof in zichzelf geleidelijk opbouwde. Keerpunt daarin was de foto die hij in zijn tweede studiejaar maakte van een blinde schilder. “Ik weet nog dat ik die foto tijdens het ontwikkelen liet zien aan mijn vrouw. Zij vond het een erg mooi portret en spoorde me aan om ‘m aan de buitenwereld te laten zien. Dat deed ik en ook daar kreeg ik veel positieve reacties. Een ander keerpunt was de masterclass van World Press Photo die ik jaren later in Rotterdam mocht volgen. Daar ontving ik complimenten voor mijn werk waardoor mijn zelfvertrouwen een boost kreeg. Die twee momenten samen gaven mij de bevestiging dat mijn ideeën werden gewaardeerd.”
Eenzaam
Tijdens het fotograferen werkt Vanfleteren dus graag zelfstandig en in zijn eigen wereld. Is zijn beroep daardoor eenzaam? “Ja en nee,” antwoordt hij. “Als fotograaf heb je niet dezelfde band met je publiek als bijvoorbeeld een muzikant die een concert geeft. Tussen het werk van een fotograaf en de reactie die hij daarop krijgt zit namelijk een enorme vertraging. Het duurt soms maanden voordat jouw foto’s worden tentoongesteld en mensen daarop reageren. Een fotograaf beleeft de opwinding van een goede foto dus vaak alleen. In die zin kan fotografie wel eens eenzaam zijn. Aan de andere kant ga je als fotograaf ook heel intense, korte connecties aan met de onderwerpen die je fotografeert. Zeker in het geval van portretten zijn dat tijdelijke en bijzondere vertrouwensbanden met vaak onbekende personen. Voor mij maakt dat het beroep juist ook heel intiem.”
‘Een fotograaf beleeft de opwinding van een goede foto vaak alleen.’
Geen afstand
Om de band met zijn publiek te versterken, heeft Vanfleteren ervoor gekozen zijn portretten in de Kunsthal niet te beschermen met glas en geen protectielijnen op de grond te zetten. Dus geen vervelende lichtweerkaatsingen, geen menselijke reflecties en geen afstand tussen de kijker en de bekekene. Je zou de surfers kunnen aanraken, zo dichtbij zijn ze. Ga je voor ze staan, dan lijken ze alleen jou aan te kijken. Dat geeft de bezoeker een machtig gevoel, alsof hijzelf de fotograaf is. Je ziet wat Vanfleteren zag, je voelt wat hij voelde, je ervaart de intensiteit die hij met de surfers deelde. Eigenlijk voelt het alsof je voor heel even de bubbel van Vanfleteren binnenstapt. En dat maakt dat Surf Tribe niet alleen de mens uit de surfer haalt, maar ook de mens uit de fotograaf.