Noem het geen dans. Haar performances zijn studies naar de bewegingen van het menselijk lichaam. De kunst van de Iraanse choreografe Atefeh Tehrani is begrensd door het Iraanse regime. Deze grenzen zijn haar creatieve vertrekpunt. Dat blijkt spitsroedelopen, want na haar vorige performance mocht Tehrani zes jaar geen nieuw werk uitbrengen. Café Lethe is haar eerste voorstelling sinds dat verbod en tijdens het Nederlandse festival Dancing on the Edge is het voor het allereerst buiten Iran te zien.
Het stuk Café Lethe is ontleend aan het eigen verleden van Atefeh Tehrani. “Ik stond onder enorme druk”, vertelt ze na de voorstelling in Theater Rotterdam. Waar die druk vandaan kwam, wie hem uitvoerde en wanneer het precies was, dat vertelt ze niet. Tehrani let altijd op haar woorden. Ze spreekt Farsi, een dame uit haar cast vertaalt haar antwoorden. “Het is in ieder geval een druk waar ik niet zelf onderuit kon komen. Alleen anderen konden deze druk wegnemen. Je hebt op dat moment geen nut in het leven, je kunt alleen maar wachten tot die druk verdwijnt. Ik vertelde mezelf: vergeet het, maar dat proces kan jaren duren en vergt herhaling, veel herhaling. Dat heb ik vertaald naar de beweging van de mensen in mijn performance.”
Vluchtig moment van herkenning
In de Griekse mythologie is Lethe de rivier waar doorheen de doden moeten waden om hun herinneringen of zelfs zichzelf te vergeten. Maar kun je herinneringen wel verdringen? En hoe voorkom je dat die herinnering zich een weg naar buiten probeert te vreten? Zich aan je opdringt zonder dat je dat wilt? In Tehrani’s performance zitten acht spelers in een café aan de rand van de rivier. Ze zijn nog niet klaar om het water te doorkruisen; de hunkering naar het felle licht dat de wereld van de levenden naar binnen laat schijnen, trekt hen steeds uit hun schokkerige pogingen hun gedachtes van zich af te schudden. Voor de toeschouwer is het beklemmend; de draaiende lichamen, graaiende ledematen, de grimassen op hun gelaat en de rauwe kreten die aan hun kelen ontsnappen.
Alle bewegingen zijn door de choreografe uitgedacht. Het is haar onderzoek naar hoe je een lichaam tot het uiterste kunt dwingen. “Het café is een toevluchtsoord voor mensen wiens leven geen voldoening gaf, een leven dat ze achter zich moeten laten. Maar ook hier is er altijd wel een moment waarop je iets herkent, waarop je een verbondenheid voelt met je verleden of een vluchtig moment van herinnering hebt.”
‘Het café is een toevluchtsoord voor mensen wiens leven geen voldoening gaf, een leven dat ze achter zich moeten laten’
Werkverbod
Tehrani is geen onbekende van Dancing on the Edge Festival, dat zich richt op hedendaagse kunst uit het Midden-Oosten en Noord-Afrika. In 2011 stond zij er ook met Othello. Maar na die voorstelling werd het Tehrani in Iran verboden verder te werken. Dans is in het streng-Islamitische land niet toegestaan en het oordeel was kennelijk dat zij met haar performance een grens had overschreden. Welke weet ze niet: “Ik deed alles volgens de regels, dus het is wellicht een misverstand geweest. Ik heb voor rechters gestaan en mezelf verantwoord. Nu is alles weer goed.”
Ze mocht zes jaar geen nieuw werk op de planken brengen. Gelukkig kan ze vanaf 2013 wel al beginnen aan een nieuw project, zodat ze direct na haar werkverbod met nieuw werk kan komen. Café Lethe is dat nieuwe stuk. Het komt voort uit een zin die ze las in een boek en waardoor ze gegrepen werd. Tehrani verzamelt in bijna drie jaar tijd een groep landgenoten om haar heen, die er met haar aan werken. Als het in 2016 af is, komt het voor de Iraanse inspectie- en evaluatiecommissie die beoordeelt of werken geschikt zijn voor openbare vertoning. De commissie ziet erop toe dat niets uit een voorstelling tegen de Islam of de Iraanse overheid is.
Het oordeel is negatief: te westers. Bijna een jaar leeft de groep performers in angst dat zij drie jaar voor niets hebben geïnvesteerd in dit stuk. Waarom is onduidelijk, maar in 2017 krijgt Tehrani alsnog groen licht voor dertig vertoningen in de Iraanse hoofdstad Teheran. “Ik vind het interessant om mijn werk buiten Iran op te voeren. Mensen met een andere culturele achtergrond kijken anders naar mijn werk. Hun standpunten vormen voor mij een bron van inspiratie en nieuwe inzichten in de mogelijkheden die het menselijk lichaam heeft.”
‘Of je een grens ziet als eindstation of als vertrekpunt is je eigen keuze’
Alles is beweging
Ondanks de problemen en spanningen in haar vak, is theater het enige werk dat Tehrani wil en kan doen. Aan een lange tafel in de hal van Theater Rotterdam vertelt ze dat niets anders haar voldoening geeft. “Performance is mijn vorm van kunst. Ik houd me aan de grenzen die gesteld worden en zoek van daaruit de creativiteit. Of je een grens ziet als eindstation of als vertrekpunt is je eigen keuze.”
“Ons uitgangspunt is eenvoudig. Ik onderwijs beweging, movement. De mensen met wie ik werk noemen zichzelf movers. Alles is beweging.” Tehrani kijkt naar haar handen en tilt ze van tafel, draait ze in elkaar en richt haar blik op. “Het ritme van ons lichaam terwijl we hier met elkaar zitten en praten, is net zo goed beweging als wat mijn cast op het podium doet.” Er trekt heel even een kleine glimlach over haar strenge gelaat: “Alles is beweging en vanuit die beweging creëer ik. Ik hoop dat dit creatieve proces altijd blijft voorduren, in mijzelf en in de mensen met wie ik werk.”