Visserij, jenever en scheepsbouw. Eigenlijk kun je de Schiedamse geschiedenis opdelen in deze drie pijlers. Van een dorp aan de Schie ontwikkelt ze zich vrij snel naar een stad. Dat gaat niet zonder slag of stoot. Van pieken naar dalen, maar iedere keer krabbelt ze weer op en komt ze er sterker uit. Met gemeentearchivaris Laurens Priester lopen we door 750 jaar Schiedamse geschiedenis.
En die begint 750 jaar geleden bij een vrouw: Aleida van Henegouwen. Of eigenlijk eerder. In 1256 overleed haar broer Floris. Een jaar later, na het overlijden van haar man werd ze regentes van Henegouwen voor haar minderjarige zoon Jan II van Avesnes. Daarnaast kreeg ze de voogdij over haar neefje Floris V van Holland. Hierdoor wierp ze zich ook op als regentes van Holland.
In de polder Nuwer Scye (Nieuwe Schie), buiten de oude kern van Schiedam, liet vrouwe Aleida het Huis te Riviere bouwen, vertelt Laurens. “Zij was ‘heer’ van dat grote kasteel. Dat was in die tijd een officiële titel voor mannen en vrouwen. Veel mannen stierven op het slagveld, ook in de familie van Aleida. Zo kreeg zij de titel en de rol. En die pakte ze ook. Ze was echt de baas.”
De Henegouwse leeuw
Aleida pakte het voortvarend aan. Ze liet een kerk bouwen en een gasthuis. Ook kwam er een week- en een jaarmarkt. In 1275 gaf zij Schiedam, met toestemming van haar neef graaf Floris V, stadsrechten. Aleida was één van de drie vrouwen die als heer in de tijd stadsrechten hebben verleend. Van haar zoon Floris van Henegouwen, heer van Schiedam kreeg ze de ruiterzegel. Aleida had zelf ook een eigen zegel. Floris liet toe dat zijn zegel door de stad Schiedam als wapen werd gebruikt. Deze stadszegel met de Henegouwse leeuw is vandaag de dag nog steeds zichtbaar in het wapen van Schiedam.
De jaren bloeiden en de visserij gaf de jonge stad een economische impuls. “Dat kwam voor een groot deel door de ligging, bijna omringd met water. De Schie was toen een belangrijke rivier. En dan had je ook nog de Maas. Er zijn veel dorpen in Nederland die niet zijn doorgegroeid naar een stad. Schiedam wel.” Is Schiedam anno 2025 één van de dichtstbevolkte gemeenten in Nederland, toen woonden er maar enkele honderden mensen.
Hierna kwam de kentering. De Maas was aan het verzanden en slibde aan alle kanten dicht. Langzaamaan verdween de visserij. De stad kreeg het economisch zwaar en moest op zoek naar een andere inkomstenbron. Jenever! Rondom Schiedam werd in de achttiende eeuw een kring aan molens gebouwd. “Ideaal voor het malen van graan”, legt Laurens uit. “In de zeventiende eeuw begon de opkomst van de stokerijen. Het werd al snel een economisch hoogtepunt. In de achttiende eeuw waren er ruim honderd branderijen. De Schiedamse borrel ging de hele wereld over. Zuid-Amerika, West-Afrika en wat dacht je van de Verenigde Staten? In een saloon bij de cowboys kon er zomaar een fles Schiedamse jenever op de bar staan. Het heeft Schiedam en Nederland op de wereldkaart gezet. Je zou de achttiende eeuw de Gouden Eeuw van Schiedam kunnen noemen. Je ziet vandaag de dag nog elementen daarvan terug in de stad, zoals de Koopmansbeurs bij de bibliotheek en de monumenten bij de panden langs de haven.”
Zwart Nazareth
Aan het eind van de negentiende eeuw waren er 364 branderijen. Namen van bekende brandersfamilies komen uit die tijd als Dirkzwager, Loopuyt en Nolet. Uiteindelijk kwam de keerzijde aan het licht. De molens en de stokerijen draaiden overuren. De roetuitstoot dwarrelde over de stad. Het leverde Schiedam de bijnaam Zwart Nazareth op. Laurens: “Een zwart, vettig spul sloeg neer op de stad. Het woord bestond toen nog niet, maar Schiedam had te maken met ernstige milieuvervuiling.”
De markt verandert en de branderijen verdwijnen grotendeels. Maar een nieuw economisch hoogtepunt volgt snel daarna. Rond 1900 komen de scheepswerven, bekende grote namen als Gusto en Wilton Feijenoord maken hun opmars. Die voortgang hangt samen met het graven van de Nieuwe Waterweg.
Tegelijk met het Rotterdamse havengebied begint ook Schiedam zich te ontwikkelen. En hoe, er ontstaat een explosieve groei. Rotterdam ziet het ook. De stad wil maar wat graag Schiedam opslokken. Uiteindelijk worden delen van de wijken Oud en Nieuw Mathenesse en de Merwehavens afgestaan. “En dan breekt de Tweede Wereldoorlog uit”, vervolgt Laurens. “Schiedam blijft redelijk in de luwte. Dat zie je natuurlijk ook aan de historische binnenstad. Er zijn wel wat verkeerde bommen gevallen, die eigenlijk bedoeld waren voor Rotterdam. Maar het aantal slachtoffers is gelukkig gering gebleven.”
Rond 1970 en 1980 krijgen de voorheen florerende scheepswerven het moeilijk. Concurrerende bedrijven over de hele wereld, stakingen en verzet. Het leidt tot een economische crisis waar de hele wereld mee te maken heeft. Het raakt Schiedam hard. Er sneuvelen veel havenbedrijven.
Schiedam heeft de wereld naar de stad gehaald
Met onze wandeling door de Schiedamse geschiedenis komen we steeds dichterbij het nu. Hoe is het anno 2025? Wat heeft 750 jaar gedaan met Schiedam? Laurens vat het mooi samen: “In al die jaren richtte Schiedam zich op één inkomstenbron: de visserij, de jeneverindustrie óf de scheepswerven. Vandaag de dag is er geen monocultuur meer. Er is de offshore branche, maar er zijn ook veel dienstverlenende bedrijven.” En wie is de Schiedammer anno 2025? “De mentaliteit lijkt veel op die van Rotterdammers, maar misschien is het meer Rijnmonds. Ook hier wonen veel mensen van verschillende komaf naast elkaar. Waren dat voorheen vooral Turken, de laatste jaren zijn er ook Polen en Oekraïners komen wonen. Inmiddels zijn ook deze mensen, en zeker de derde en vierde generatie trots op de stad. Reisde Schiedam in de achttiende eeuw met jenever de wereld over, vandaag de dag heeft Schiedam de wereld naar de stad gehaald.”
De afgelopen 750 jaar wisselden periodes van voorspoed en tegenspoed elkaar af. Maar Schiedam krabbelde steeds weer op. Toonde veerkracht. Anno 2025 gaat het goed met de stad. Schiedam leerde ook naar zichzelf kijken. Trots zijn. De stad groeit nog steeds. De afgelopen 25 jaar is er veel gebouwd, er komen inwoners bij, en bedrijven. En als je goed kijkt, zie je ook steeds vaker toeristen rondlopen. Schiedam viert de toekomst. Terecht.